Σαμανισμός στην Αρχαία Ελλάδα

Σαμανισμός στην Αρχαία Ελλάδα

Οι πρώτες ενδείξεις περί πρακτικής του σαμανισμού στην Ελλάδα ανάγονται σε εποχές γύρω στο 1500-2000π.Χ. στην Θράκη, Σκυθία και γενικότερα στη Βόρειο- κεντρική Ασία. Επίσης ο μύθος του Αβαρη, παρόμοιος του Ελληνικού «Υπερβόρειου Απόλλωνα» συνηγορεί σε αυτό. Οι αποδείξεις όμως είναι λίγες και ανάγονται στους 6ο και 5ο π.Χ. αιώνες με βασικότερη απόδειξη τα γραπτά ποιητικά κείμενα του Εμπεδοκλή. Μύθοι και θρύλοι και πρακτικές στην μεταγενέστερη βιβλιογραφία επίσης συνηγορούν για την ύπαρξη του σαμανισμού πολύ πριν. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά αυτής της πρακτικής συνοψίζονται ως εξής: 1 Πίστη στην μετεμψύχωση, 2. Πίστη στην ύπρξη ψυχής και των πνευμάτων –οδηγών (π.χ. Ο Επιμενίδης ήταν η μετεμψύχωση του Αιακού, Ο Πυθαγόρας του Ερμότιμου) 3. Ϊδρυση θρησκευτικών ομάδων (πχ. Κρότωνα Σικελίας) όπου οι μαθητευόμενοι ασκούνταν στην απομόνωση, σιωπή, νηστεία και ψυχικές και μεταφυσικές ικανότητες (μεταξύ των οποίων ακόμη και μεταμόρφωση σε άλλες μορφές ζώων και ανθρώπων). Ένα βασικό στοιχείο του σαμανιστικού πολιτισμού αποτελεί η πίστη ότι υπάρχει ψυχή η οποία μάλιστα είναι πιο ενεργητική όταν το σώμα κοιμάται ή όπως λεει ο Αριστοτέλης όταν βρίσκεται στο σημείο του θανάτου. Η πίστη αυτή έχει αφήσει ίχνη σε μία μεγάλη περιοχή που εκτείνεται σε ένα μγάλο τόξο από την Σκανδιναβία κατά μήκος του Ευρασιακού χώρου μέχρι την Ινδονησία.

Ετσι, στην Θράκη και την Σκυθία oι Ελληνες είχαν έρθει σε επαφή με λαούς που είχαν σχέση με τον σαμανισμό ακόμη στην αρχαική εποχή με την εμφάνιση των ιατρομάντεων που ήταν μάντεις, θεραπευτές και θρησκευτικοί διδάδσκαλοι με σαμανιστικά χαρακτηριστικά. Λέγεται ότι αυτοί οι ιερομάντεις είχαν και τατουάζ με σύμβολα σαμανικά. Επίσης η Βακχική θεραπευτική όπως θα δούμε παρακάτω έχει σαμανιστικές ρίζες. Ομως. όλοι οι λαοί της Μεσογείου δεν ήταν αμέτοχοι σε δοξασίες σαν αυτές και πέρασαν από το στάδιο της Ανιμιστικής λατρείας (λατρεία των νυμφών, λατρεία γαίας, Ουρανού σελήνης και άστρων). Επίσης, υπήρξε και η λατρεία των νεκρών προγόνων στην οποία κυριάρχησε η άποψη ότι ο κάτω κόσμος των νεκρών αποτελείται από πνευματικούς οδηγούς στους οποίους μπορούμε να απευθυνθούμε όταν χρειαζόμαστε συμβουλή. Βλέπουμε λοιπόν πόσο παλιά είναι η έννοια της ανάστασης και της πνευματικής μετάλλαξης και πόσο βαθιά ριζωμένη ήταν η πίστη στα πνεύματα ανά τους αιώνες...

Τα λίγα ελληνικά μυθικά πρόσωπα που επιδέχονται σύγκριση με τους σαμάνους διεκδικούν ότι κατάγονται από τον Απόλλωνα. Και υπολογίζεται ότι έφτασαν στην Ελλάδα από το Βορρά, από τη χώρα των Υπερβόρειων που είναι και η αρχική πατρίδα του Απόλλωνα.
Πέρα από το Βορρά, έλεγαν, ήρθε ο Άβαρης καβαλάρης, πάνω σ' ένα βέλος, καθώς όπως φαίνεται γίνεται ακόμη με τις ψυχές στη Σιβηρία. Ήταν τόσο προχωρημένος με την τέχνη της νηστείας, ώστε είχε μάθει να ζει χωρίς καθόλου ανθρώπινη τροφή. Εξαφάνισε τους λοιμούς, πρόβλεψε σεισμούς, συνέθεσε θρησκευτικά ποιήματα και δίδαξε τη λατρεία του βόρειου Θεού του, που οι Έλληνες τον αποκαλούσαν υπερβόρειο Απόλλωνα. Ένας μεταγενέστερος μύθος μας δείχνει τον Άβαρη να πετάει στους αιθέρες πάνω στο βέλος του. Το βέλος που παίζει κάποιο ρόλο στη μυθολογία και τη θρησκεία των Σκύθων είναι ένα σύμβολο του "μαγικού πετάγματος". Ο σαμάνος χρησιμοποιεί το βέλος για να φέρει πίσω τις ψυχές των άρρωστων και επίσης στις κηδείες. Οι σαμάνοι επίσης μαντεύουν από το πέταγμα του βέλους.
Ο Αρισταίος ο Προκονήσιος σχετίζεται επίσης με τον Απόλλωνα: πέφτει σε έκσταση και ο θεός του "αρπάζει" την ψυχή. Του συμβαίνει να εμφανίζεται ταυτόχρονα σε τόπους απομακρυσμένους τον έναν από τον άλλον. Συνδέει τον Απόλλωνα με μορφή κόρακα πράγμα που μας κάνει να σκεφτούμε τις σαμανικές μεταμορφώσεις. Ο Ερμότιμος ο Κλαζομενών είχε τη δύναμη να εγκαταλείπει το σώμα του "για πολλά χρόνια". Στη διάρκεια της μακριάς αυτής έκστασης ταξίδευε μακριά και "έφερνε προφητική γνώση για το μέλλον". Οι εχθροί του έκαψαν το σώμα του και η ψυχή του δεν ξαναγύρισε ποτέ. Αυτή η έκσταση έχει όλα τα χαρακτηριστικά του σαμανικού τρόμου.
Ο Επιμενίδης που καταγόταν από την Κνωσό, ισχυριζόταν ότι είχε ζήσει και προηγουμένως και ότι ήταν ταυτόσημος με τον Αιακό, έναν αρχαίο θείο άνδρα και έχει παρομοιαστεί με τον τύπο του βόρειου σαμάνου. Ο ίδιος είχε επίσης εμπειρία ψυχικών περιπάτων κι όπως ο Άβαρης ήταν μεγάλος νηστευτής, που ζούσε αποκλειστικά με μια παρασκευή λαχανικών. που συνήθιζε να αποθηκεύει, για λόγους που ήξερε ο ίδιος πολύ καλά, στην οπλή ενός βοδιού. Ένα άλλο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της παράδοσής του είναι πως μετά το θάνατό του οι άνθρωποι είδαν το κορμί του να σκεπάζεται με δερματοστιξία (τατουάζ). Όσο για τον Μακρύν Ύπνο, αυτό φυσικά είναι μια πλατιά διαδεδομένη λαϊκή ιστορία. Η θέση όμως του ύπνου στην αρχή της ιστορίας του Επιμενίδη υποδηλώνει ότι οι Έλληνες είχαν υπόψη τους το μακροχρόνιο "αναχωρητήριο", που αποτελεί μαθητεία του σαμάνου, ο οποίος κάποτε την περνά κατά μεγάλο μέρος, σε κατάσταση ύπνου και καταληψίας.
Και τέλος ο Ορφέας του οποίου πατρίδα είναι η Θράκη και εκεί στη Θράκη συνοδεύει έναν θεό που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Απόλλωνα. Συνδυάζει τα επαγγέλματα του ποιητή, του μάγου, του θρησκευτικού δασκάλου και χρησμοδότη. Όπως μερικοί μυθικοί σαμάνοι της Σιβηρίας, μπορεί με τη μουσική του να μαζεύει τα πουλιά και τα άγρια ζώα για να τον ακούσουν. Όπως κάνουν παντού οι σαμάνοι, επισκέπτεται τον κάτω κόσμο και το κίνητρό του είναι πολύ κοινό για τους σαμάνους, να ξανακερδίσει μια κλεμμένη ψυχή. Τελικά το μαγικό του εγώ επιζεί ως ένα ωδικό κεφάλι, που συνεχίζει να δίνει χρησμούς πολλά χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Ορφέας επίσης είναι μια μορφή που μοιάζει πολύ με το Ζάλμοξη, ένα μυθικό σαμάνο ή πρότυπο των σαμάνων.

Ο Εμπεδοκλής στην Σικελία στον οποίο βασίζεται κυρίως η γνώση μας για τον πρώιμο ελλημικό σαμανισμό και ο Πυθαγόρας ήταν όμως οι μεγαλύτεροι σαμάνοι στον Ελλαδικό χώρο.

Ο Εμπεδοκλής έζησε στον Ακράγαντα της Σικελίας τον 5ο αιώνα π.Χ. και υπήρξε μια από τις θρυλικότερες μορφές στο χώρο των προσωκρατικών φιλοσόφων. Ο βίος του είναι γεμάτος με απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Στο πρόσωπο του οι Ακργαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Ο Διογένης Λαέρτιος, στο 8ο Βιβλίο του, αναφέρει μία σειρά από θρυλικές ιστορίες σχετικά με τον θάνατο του Εμπεδοκλή: "Σχετικά με τον θάνατο του λέγονται διάφορα πράγματα. Ο Ηρακλείδης που ανέφερε τα σχετικά με την γυναίκα που δεν ανέπνεε, ότι δηλαδή δοξάστηκε ο Εμπεδοκλής όταν έστειλε πίσω ζωντανή τη νεαρή γυναίκα, λέει ότι πρόσφερε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτος. Είχε καλέσει και μερικούς από τους φίλους του, ανάμεσα τους και τον Παυσανία. Μετά το γλέντι οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν και αναπαύονταν, άλλοι κάτω από δέντρα του διπλανού χωραφιού και άλλοι όπου ήθελαν. Ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί που είχε καθίσει. Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουνε τίποτε. Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα είχε ακούσει μια πολύ δυνατή φωνή που καλούσε τον Εμπεδοκλή και ότι μετά απ' αυτό σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μία λάμψη. Τίποτε άλλο…. Ο Έρμιππος λέει ότι θεράπευσε κάποια Ακραγαντίνη Πάνθεια που την είχαν ξεγραμμένη οι γιατροί και γι' αυτό έκανε τη θυσία και ότι αυτοί τους οποίους είχε καλέσει ήταν περίπου ογδόντα. Ο Ιππόβοτος αναφέρει πως, όταν σηκώθηκε, προχώρησε προς την Αίτνα και μόλις έφτασε πλησίασε στους κρατήρες της φωτιάς και εξαφανίστηκε, θέλοντας μ' αυτό τον τρόπο να ενισχύσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός" .

Ο Εμπεδοκλής με τη φιλοσοφία του αναζητά την πραγματική γνώση και ουσία της φύσης η οποία χαρακτηρίζεται από μία αιώνια εναλλαγή. Η εν-αλλαγή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην αλλαγή του Ηράκλειτου (Γίγνεσθαι) και την σταθερότητα του Παρμενίδη (Είναι). Ο Εμπεδοκλής στέκεται ανάμεσα σ' αυτές τις δύο φιλοσοφικές θέσεις και ορίζει σαν πρωταρχική αιτία γέννησης όλων των όντων την κίνηση τεσσάρων πρωταρχικών στοιχείων που ονομάζει "ριζώματα". Τα στοιχεία αυτά 1. Η φωτιά (Ζευς) 2. Το νερό (Νήστις) 3. Η γη (Αϊδωνεύς ή Άδης) και 4. Ο Αέρας (Ήρα). Η κίνηση αυτών των στοιχείων οφείλεται σε δύο αντίθετες δυνάμεις που τις ονομάζει Φιλότητα και Νείκος. Η Φιλότητα είναι η θετική δύναμη της αγάπης που ενώνει τα πράγματα και Νείκος η αρνητική που τα διαχωρίζει. Η σχέση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων είναι αυτή που διατηρεί την ισορροπία στο σύμπαν ("Σφαίρος"). Η γένεση και ο θάνατος, η Φιλότητα και το Νείκος είναι για τον Εμπεδοκλή ένας αιώνιος κύκλος, μία εναλλαγή που εξασφαλίζει τη διαιώνιση του κόσμου. Το έργο του Εμπεδοκλή αποτελείται από δύο εξάμετρα ποιήματα, το Περί Φύσεως (2.000 στίχοι) και οι Καθαρμοί (3.000 στίχοι). Οι επικοί στίχοι του Εμπεδοκλή έχουν μία τεράστια δυναμική που δημιουργεί στον αναγνώστη ή τον μελετητή σειρά από σκέψεις ή αναλύσεις. Το γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς μετέπειτα φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, να πραγματευτούν μέσα στα έργα τους τις θέσεις του Εμπεδοκλή και έτσι να σωθούν μέχρι σήμερα πολλά αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου.

Ο Πυθαγόρας ισχυριζόταν ότι ταυτίζεται με τον Ερμότιμο και όπως και οι προηγούμενοί του (ο Θράκας του Ηρόδοτου και ο Ζάλμοξης) εγκαθίδρυσε ένα είδος θρησκευτικής τάξης, μια κοινότητα ανδρών και γυναικών των οποίων ο κανόνας της ζωής τους καθοριζόταν από την προσδοκία της μέλλουσας ζωής. Στην ουσία μάλλον δεν υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ της ορφικής διδασκαλίας και του Πυθαγορισμού. Και όπως στον σιβηρικό σαμάνα η εμπειρία των προηγούμενων ζωών δεν είναι πηγή ενοχής αλλά δύναμης. Επίσης η έννοια της κάθαρσης ήταν μία πολύ βασική απασχόληση των θρησκευτικών πνευμάτων κατά την αρχαική κιόλας εποχή. Ο Πυθαγόρας μετά τις σπουδές του ήταν ωριμώτατος, διαθέτων εξαίρετικό κάλλος, γαλήνιος, με ιδιαίτερη χάρη, μεγαλοφυϊα και δύναμη βούλησης.

Ασκώντας την αρετήν καθ'όλο τον βίο του ετελειοποιήθη σε τέτοιο βαθμό, ώστε απέβη υπεράνθρωπος και Μεγάλος Μύστης, αποκτώντας ικανότητες ενόρασης και θεραπείας και ακτινοβόλο βούληση, η οποία έδιδε σε αυτόν δύναμη πράγματι θαυματουργό. Ετσι, ήταν γνωστός παντού, ενισχύοντας και θεραπεύοντας ασθενείς και προμηθεύοντας τα μέλλοντα, έχοντας σαν αποστολή του την αναμόρφωση όλης της ανθρωπότητος. Μάλιστα έφτασε στην άποψη του μονοθεισμού δια του φιλοσοφικού του συστήματος παρότι αυτό ποτέ δεν ελέγχθη ευθέως λόγω του κλίματος της εποχής. Θεωρείται πάντως ότι έθεσε τα φιλοσοφικά θεμέλια για την εμφάνιση αργότερα του μονοθεισμού. Καθόσον δεν υπάρχουν γραπτά συγγράμματα του ιδίου, για το έργο του αντλούμε πληροφορίες, αφ'ενός από τα διασωθέντα αποσπάσματα των διαφόρων Πυθαγορείων, οι οποίοι μετά τον θάνατον του Πυθαγόρα συνέγραψαν διάφορα συγγράματα, και ιδίως του Επιχάρμου, του Φιλολάου, του Λύσιδος, του Κλεινίου, του Αρχύτα κ.α., αφ'ετέρου δε, από τα συγγράμματα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του "Βίου Πυθαγόρου" που γράφτηκαν από τον Διογένη, κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., από τον Πορφύριο τον ίδιο αιώνα και από τον Ιάμβλιχο, μαθητή του Πορφύριου.

Περί του Πυθαγόρα τέλος έγραψε και ο Εμπεδοκλής, τελευταίος μαθητής του φιλόσοφου λέγοντας: "Υπήρχε μεταξύ των Ελλήνων εις ανήρ πεπροικισμένος με απέραντον σοφίαν, του οποίου η διανόησις περικέκλειε ανεκτίμητον θησαυρόν σκέψεων. Ηκτινοβόλει εις τας πλέον διαφερούσας επιστήμας και, όταν ηρεύνα εν θέμα, η μεγαλοφυϊα του διαπέρα την αστραπήν. Το οξύ του βλέμμα εις βραχύτατον διάστημα ανεκάλυπτεν περισσοτέρας αληθείας ή όσας ηδύναντο να ανακαλύψουν δέκα ή είκοσι ανθρώπιναι γενεαί.

Τέλος, «τα μεγαλύτερα αγαθά», λέει ο Σωκράτης στον Φαίδρο, «μας έρχονται δια της μανίας». Ο Πλάτωνας συμπληρώνει «με την προυπόθεση ότι η μανία δίδεται από θεία δωρεά...» και διακρίνει τέσσερεις τύπους:

1. Την προφητική μανία με προστάτη τον Θεό Απόλλωνα

2. Την τελεστική ή τελετουργική μανία με προστάτη τον Θεό Δίονυσο

3. Την ποιητική μανία που εμπνέουν οι Μούσες

4. Την ερωτική μανία που εμπνέουν η Αφροδίτη και ο Ερως.

Οπως γνωρίζουμε, η ιερή «μανία» είναι μία χαρακτηριστική μέθοδος απόκτησης γνώσης των σαμάνων..

Στην αρχαία Ελλάδα οι αρχικές μορφές της θεραπευτικής πηγάζουν από ιερές τελετουργίες

Οι μυθικοί κένταυροι ήταν φημισμένοι δάσκαλοι των ηρώων που μεταξύ των άλλων είχαν γνώσεις και ιατρικής και στα σπήλαιά τους δίδασκαν πολεμικές τέχνες, χορό και ιατρική. Μάλιστα έλεγαν ότι τα πλάσματα αυτά ήξεραν να κεντρούν την αύρα, εξού και η ονομασία τους. Ηταν οι πρώτες ιαματικές θεότητες των Ελλήνων.
Αργότερα, τα Ασκληπιεία και η λαική θεραπευτική (μαντική, βοτανοθεραπεία και αρχική σαμανική θεραπευτική) βασίζονται στο αρχέτυπο του ιερού θεραπευτού (που κυρίως είναι ο θεός Απόλλωνας). Ο Ασκληπιός θεωρείτο ημίθεος (υιός του Απόλλωνα) και επομένως θεραπευτής, και ίδρυσε τα γνωστά Ασκληπιεία σε πολλές περιοχές της Ελλάδας που είχαν πολλά και ισχυρά σαμανιστικά στοιχεία. Ειδική μνεία γίνεται για την μέθοδο που κυριαρχούσε δηλ.την εγκείμηση κατά την οποία ο Θεός εμφανίζεται στον ασθενή και έδιδε οδηγίες περί της θεραπείας του αλολά και της μετέπειτα διαβίωσής του (αλλαγή νοοτροπίας ) με προφανή τον ηθικοπλαστικό στόχο.
Οι Βακχική θεραπευτική και κοσμοθεωρία προέρχεται από αυτόχθονους πληθυσμούς του Ανατολικού Αιγαίου περίπου την 2η χιλιετηρίδα π.Χ. Κατ'αυτήν οι ασθενείς επεδείκνυαν την «ιερή μανία», δηλ με χορό, μουσική ή και σωματική καταπόνηση έμπαιναν σε άλλη διευρυμένη διάσταση κατανόησης από όπου όταν έβγαιναν επεδείκνυαν μία «ειρήνευση» και νέα ταυτότητα πάλι με βάση την ηθικοπλαστική αντίληψη. Αντιπρόσωποι της μεθόδου αυτής ήταν ο Σαβάλιος της Θράκης και ο Ατης στην Μικρά Ασία. Η μέθοδος επανέκαμψε και κατά την διάρκεια του Πελοπονησιακού πολέμου. Αργότερα, βλέπουμε υπολείμματα της μεθόδου αυτής να κυριεύουν και τον χριστιανισμό όπου, προσκηνυτές και μοναχοί σε μανιακή κατάσταση να αυτοβασανίζονται. Οι Σαμάνοι πάντως σε αντίθεση, πάντα καταλαμβάνονται από «ιερή μανία» μόνον για να θεραπεύσουν, πιστεύουν δε ότι τα πνεύματα μας χρειάζονται όσο και εμείς χρειαζόμαστε εκείνα, γιατί χωρίς ένα υγιές και δυνατό σώμα δεν μπορούν να είναι χρήσιμοι στην κοινωνία.
Η πρώτη απεμπλοκή από ιερουργίες γίνεται στην αρχαία Ελλάδα από τον Ιπποκράτη (360-470 πΧ). Γίνεται η πρώτη τομή προς την επιστημονική ιατρική που έχει σαν βάση την κοσμική συντεχνία θεραπευτών. Eγραψε περίπου 70 πραγματείες (που όμως φαίνεται να μην είναι όλες δικές του) στην Κώ όπου είχε ιδρύσει κέντρο ιατρικής με υπάρχουσα βιβλιοθήκη). Στον Ιπποκράτη οφείλουμε την έννοια «μέθοδο» δηλ. Τα διαδοχικά βήματα για την παρακολούθηση και ανάπτυξη της νόσου και των συμπτωμάτων της (γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ των δύο αυτών). Δεν αχολείται με την ταξινόμηση των ασθενειών απλώς αυτές ταξινομούνται σε οξείες και χρόνιες και σε ενδημικές και επιδημικές. Πρώτος αυτός ασχολείται με τις αντιδράσεις του ασθενούς και τους περιβαλλοντικούς συσχετισμούς, ηταν κυρίως συντηρητικές επεμβάσεις με λίγα φάρμακα και χειρουργικές επεμβάσεις. Πίστευε στην «αυτοθεραπευτική δύναμη της φύσης» που έπρεπε να λαμβάνεται υπ'όψιν. Αυτή η αντίληψη φυσικά είναι πολύ διαφορετική από του Καρτέσιου και την σημερινή πρακτική. Η αντίληψή του ήταν ότι ο ιατρός πρέπει να προβλέπει και να αποτρέπει (δηλαδή είχε μιά προληπτική, περιβαλλοντική κατεύθυνση). Η ιατρική είναι μία διαταραχή της ισορροπίας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος όπου στο ενδιάμεσο αυτών αναπτύσσεται η νόσος! Κατά τον Ιπποκράτη, η ιατρική έχει και πολιτικό χαρακτήρα αφού όπως λέγει, τα ολιγαρχικά καθεστώτα είναι πιο νοσογόνα αφού προκαλούν το φόβο και επομένως νόσο. Μοιάζει πολύ με τις αντιλήψεις της σύγχρονης ομοιοπαθητικής.